کد مطلب:50555 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:154
ولی با توجه به اینكه توبه مراتبی دارد و برای هر انسانی با توجه به مرتبه اش توبه ای است،[3] و نیز واژه ی توبه در قرآن كریم درباره ی خدای متعال به كار رفته است، مطلق رجوع و بازگشتن در معنای توبه صحیح است، زیرا رجوع و بازگشتن از معصیت و گناه درباره ی خدای سبحان معنا ندارد و توبه خداوند به معنای بازگشت لطف و رحمت پروردگار است به سوی بنده ی گنهكار،[4] چنانكه فرموده است: (ثم تاب علیهم لیتوبوا ان الله هو التواب الرحیم.)[5] . پس (خدا) به آنان (توفیق) توبه داد، تا توبه كنند. بی تردید خدا همان توبه پذیر مهربان است. بنابراین انسان هم در توفیق برای توبه به خدا نیازمند است و هم در پذیرش توبه و شمول غفران و پاك شدن از پلیدیها و اسباب دوری از خدا.[6] یعنی توبه ی بنده همیشه میان دو توبه از جانب خدای متعال قرار دارد، یكی بازگشتن خدای مهربان به سوی بنده ی خود از سر لطف و رحمت تا بنده توفیق استغفار و توبه بیابد و دیگر بازگشتن دوباره ی خدا به بنده در اینكه او را بپذیرد و توبه اش را قبول نماید.[7] . باد ده ما را سخنهای دقیق هم دعا از تو، اجابت هم ز تو [صفحه 393] البته بازگشت خدای مهربان به سوی بنده از بازگشت بنده به سوی او بیشتر است، چنانكه خود فرموده است: (انه هو التواب الرحیم.)[9] . آری، اوست كه بسیار توبه پذیر مهربان است. محبت و رحمت خدای متعال به بندگان به صورت توبه جلوه می كند و راهی برای جدا شدن آنان از بدیها و پستیها و سلوك به سوی خدا فراهم می نماید. گفت حق گر فاسقی و اهل صنم بدین ترتیب توبه ی خداوند برای بندگانش عبارت است از ارسال رحمت برای بخشایش گناهان آنان و زدودن تاریكی دلشان از شرك و معصیت و هر چه سبب دوری از ساحت قرب الهی می شود و توبه ی بندگان به سوی خدا عبارت است از بازگشت آنان به سوی پروردگار برای آمرزش گناهان و پاك شدن از معاصی و زدودن اسباب دوری از ساحت قرب الهی.[11] . پس «توبه» آن است كه انسان به توفیق الهی به مقام غفاریت حق تعالی پناه ببرد و حالت استغفار و آمرزش خواستن واقعی را تحصیل كند،[12] و دل خود را از گناه بشوید و بر ترك آنچه از او رفته است عزم نماید و تلافی و تدارك تقصیر گذشته كند و از دوری ساحت ربوبی به نزدیكی بازآید.[13] . (و من یعمل سوءا او یظلم نفسه ثم یستغفر الله یجد الله غفورا رحیما.)[14] . هر كه كاری بد كند، یا بر خویشتن ستم ورزد، سپس از خدای آمرزش بخواهد، خدا را آمرزنده ی مهربان خواهد یافت. خدای سبحان از سر رحمت واسعه ی خویش، دری گشاده را به روی انسان قرار داده است تا هرگز ناامید نشود و در دوری و تباهی به سر نبرد. خدای رحمان آدمی را فرمان داده است تا او را بخواند و بدو بازگشت نماید و این همه را نیز خود عنایت می فرماید و میان خود و انسان كسی را قرار نداده كه حجاب و فاصله باشد و انسان را مجبور نساخته است كه به شفیع و واسطه ای پناه ببرد و در كیفر آدمی شتاب نمی كند و در انابت و توبت [صفحه 394] بر انسان عیب نمی گیرد. خدای رحمان در آنجا كه انسان سزاوار رسوایی است، رسوایش نمی كند و برای توبه و بازگشت شرایطی سنگین قرار نداده است، بلكه باب توبه را كاملا بر انسان گشوده است. امیرمومنان علی (ع) در این باره در نامه ی تربیتی خود به فرزندش حسن (ع) چنین فرموده است: «و اعلم ان الذی بیده خزائن السماوات و الارض قد اذن لك فی الدعاء و تكفل لك بالاجابه و امرك ان تساله لیعطیك و تسترحمه لیرحمك و لم یجعل بینك و بینه من یحجبك عنه و لم یلجئك الی من یشفع لك الیه الیه و لم یمنعك ان اسات من التوبه و لم یعاجلك بالنقمه و لم یعبرك بالانابه و لم یفضحك حیث الفضیحه بك اولی و لم یشدد علیك فی قبول الانابه و لم یناقشك بالجریمه و لم یویسك من الرحمه، بل جعل نزوعك عن الذنب حسنه و حسب سیئك واحده و حسب حسنتك عشرا و فتح لك باب المتاب و باب الاستعتاب، فاذا نادیته سمع نداك و اذا ناجیته علم نجواك، فافضیت الیه بحاجتك و ابثثته ذات نفسك و شكوت الیه همومك و استكشفته كروبك و استعنته علی امورك و سالته من خزائن رحمته ما لا یقدر علی اعطائه غیره، من زیاده الاعمار و صحه الابدان و سعه الارزاق. ثم جعل فی یدیك مفاتیح خزائنه بما اذن لك فیه من مسالته.»[15] . و بدان! كسی كه گنجینه های آسمان و زمین در دست اوست تو را در دعا رخصت داده و پذیرفتن دعایت را بر عهده نهاده و تو را فرموده از او بخواهی تا به تو دهد و از او بطلبی تا تو را بیامرزد. و میان تو و خود كسی را نگمارده تا تو را از وی بازدارد و از كسی ناگزیرت نكرده كه نزد او برایت میانجیگری آرد. و اگر گناه كردی از توبه ات منع ننموده و در كیفرت شتاب نفرموده و چون- بدو- بازگردی سرزنشت نكند و آنجا كه رسوا شدنت سزاست پرده ات را ندرد. و در پذیرفتن توبه بر تو سخت نگرفته و حساب گناهت را نكشیده و از بخشایش نومیدت نگردانیده، بلكه بازگشتت را از گناه نیك شمرده و هر گناهت را یكی گرفته و هر كار نیكویت را ده به حساب آورده و در بازگشت را برایت بازگذارد و چون بخوانیش آوایت را شنود و چون راز خود را با او در [صفحه 395] میان نهی آن را داند. پس حاجت خود بدو نمایی و آنچه در دل داری پیش او بگشایی و از اندوه خویش بدو شكایت كنی و خواهی تا غم تو را گشاید و در كارها یاری ات نماید و از گنجینه های رحمت او آن را خواهی كه بخشیدنش از جز او نیاید: از افزون كردن مدت زندگانی و تندرستیها و در روزیها فراوانی. پس كلید گنجهای خود را در دو دستت نهاده كه به تو رخصت سوال از خود را داده تا هر گاه خواستی درهای نعمت او را با دعا بگشایی و باریدن باران رحمتش را طلب نمایی. توبه بازگشت به سوی خداست از آنچه دوری می آورد، از آنچه پلیدی به بار می نشاند، از آنچه آدمی را از باران رحمت خدا محروم می سازد. «الا و ان الارض التی تقلكم و السماء التی تظلكم، مطیعتان لربكم و ما اصبحنا تجودان لكم ببركتهما توجعا لكم و لا زلفه الیكم و لا لخیر ترجوانه منكم، ولكن امرتا بمنافعكم فاطاعتا و اقیمتا علی حدود مصالحكم فقامتا. ان الله یبتلی عباده عند الاعمال السیئه بنقص الثمرات و حبس البركات و اغلاق خزائن الخیرات، لیتوب تائب و یقلع مقلع و یتذكر متذكر و یزدجر مزدجر. و قد جعل الله سبحانه الاستغفار سببا لدرور الرزق و رحمه الخلق، فقال سبحانه: (استغفروا ربكم انه كان غفارا یرسل السماء علیكم مدرارا و یمددكم باموال و بنین و یجعل لكم جنات و یجعل لكم انهارا).[16] فرحم الله امرءا استقبل توبته و استقال خطیئته و بادر منیته!»[17] . بدانید زمینی كه شما را بر پشت خود می برد و آسمانی كه بر شما سایه می گسترد، پروردگار شما را فرمانبردارند. و بركت آن دو بر شما نه از راه دلسوزی است و نه به خاطر جستن نزدیكی و نه به امید خیری است كه از شما دارند، بلكه به سود شما مامور شدند و گردن نهادند و برای مصلحت شما برپایشان داشتند و ایستادند. خدا، بندگان خود را به كیفر كارهای زشت آنان، مبتلا سازد به كاهش میوه ی درختان و به ناباریدن باران و بستن گنجینه های خیر به روی ایشان، تا توبه خواه توبه كند و معصیت كار دل از معصیت بكند و [صفحه 396] پند گیرنده پند پذیرد و بازدارنده، راه نافرمانی را بر بندگان بگیرد. و خدا آمرزش خواستن را وسیلت پیوسته داشتن روزی بر روزی خواران قرار داده است ، و موجب رحمت بر آفریدگان و فرموده است: «از پروردگار خود آمرزش بخواهید كه او فراوان آمرزنده است، باران را از آسمان بر شما پیوسته می دارد و شما را به خواسته ها و فرزندان یاری می دهد». پس خدا بیامرزد كسی را كه پیشباز توبه رود و از گناهانش بخشش طلبد، پیش از آنكه مرگش برسد. بنابراین، توبه راهی است گشاده كه با مغفرت و رحمت و بركت حق ملازم است و خداوند مردمان را بدان خوانده است تا از حرمان دورشان سازد و به خود نزدیكشان نماید، به بیان امیرمومنان (ع): «من اعطی اربعا لم یحرم اربعا: من اعطی الدعاء لم یحرم الاجابه و من اعطی التوبه لم یحرم القبول و من اعطی الاستغفار لم یحرم المغفره و من اعطی الشكر لم یحرم الزیاده.»[18] . كسی را كه چهار چیز دادند از چهار چیز محروم نباشد: آن را كه توفیق دعا دادند، از پذیرفته شدن محروم نماند و آن را كه توبه روزی كردند، از قبول گردیدن و آن را كه آمرزش خواستن نصیب شد، از بخشیدن محروم نماند و آن را كه سپاس عطا شد، از فزوده گشتن. شریف رضی در ذیل این سخن امام (ع) آورده است كه گواه این بیان كتاب خداست كه درباره ی دعا فرموده است: (ادعونی استجب لكم.)[19] . مرا بخوانید تا شما را اجابت كنم. و درباره ی آمرزش خواستن فرموده است: (و من یعمل سوء او یظلم نفسه ثم یستغفر الله یجد الله غفورا رحیما.) ([20] . آن كه كاری زشت كند یا بر خود ستم نماید سپس از خدا آمرزش خواهد، خدا را بخشنده و مهربان می یابد. [صفحه 397] و درباره ی شكرگزاردن فرموده است: (لئن شكرتم لازیدنكم.)[21] . اگر شكر بگزارید برای شما می افزایم. و درباره ی توبه كردن فرموده است: (انما التوبه علی الله للذین یعملون السوء بجهاله ثم یتوبون من قریب فاولئك یتوب الله علیهم و كان الله علیما حكیما.)[22] . توبه، نزد خدا برای كسانی است كه از روی نادانی كار زشت می كنند، سپس زود باز می گرداند، خدا بر اینان می بخشاید و خدا دانا و حكیم است. البته در توبه دری گشاده است و بخشش خدا نیز آماده، پیش از آنكه فرصت از دست برود و مرگ به سراغ آدمی آید و در توبه بسته شود. هین مكن زین پس فراگیر احتراز توبه را از جانب مغرب دری تا ز مغرب بر زند سر آفتاب هست جنت را ز رحمت هشت در آن همه گه باز باشد گه فراز هین غنیمت دار، در بازست زود امیرمومنان علی (ع) مردمان را بدین امر توجه داده و فرموده است: «فاعملوا و انتم فی نفس البقاء و الصحف منشوره و التوبه مبسوطه و المدبر یدعی و المسی ء یرجی، قبل ان یخمد العمل و ینقطع المهل و ینقضی الاجل و یسد باب التوبه و تصعد الملائكه.»[25] . به كار برخیزید! اكنون كه زندگی به ساز است و دفترها گشوده و در توبه باز است. رویگرداننده را خوانده اند و گناهكار را امیدوار گردانده اند. پیش از آنكه چراغ عمل خاموش شود و فرصت از دست برود و در توبه را ببندند و فرشتگان به آسمان بالا روند. [صفحه 398]
«توبه» در لغت به معنای رجوع و بازگشتن است.[1] برخی لغت شناسان در معنای آن قید «معصیت و گناه» را افزوده اند و گفته اند: توبه رجوع و بازگشت از معصیت و گناه است. ([2] .
كه تو را رحم آورد آن ای رفیق
ایمنی از تو، مهابت هم ز تو[8] .
چون مرا خوانی، اجابتها كنم[10] .
كه ز بخشایش در توبه است باز
باز باشد تا قیامت بر وری[23] .
باز باشد آن در، از وی رو متاب
یك در توبه ست زان هشت ای پسر
و آن در توبه نباشد جز كه باز
رخت آنجا كش به كوری حسود[24] .
صفحه 393، 394، 395، 396، 397، 398.